کاشت سیبکتورن (Sea buckthorn)

رویشگاه های این گونه در سطح کشور شناسایی و نمونه هایی از برگ و بذر سیبکتورن برای بررسی و مقایسه مورفولوژیکی و ژنتیکی در دستور کار قرار می گیرد. قبل از هر کار تکثیری تحقیق در خصوص صفات ژنتیکی مفید است. به دلیل تشابه اسمی این گیاه اغلب با زیتون تلخ Melia azadarach اشتباه گرفته می شود. و مجله علمی پژوهشی گیاهان دارویی (دهقانی و احمدی، ۱۳۹۰) با زیتون تلخ اشتباه گرفته شده است. با توجه به خاصیت تثبیت کننده گیاه در این درختچه، خاصیت دارویی و زیبایی آن به عنوان گونه تزئینی و گونه پیشنهادی دکتر مروی مهاجر به عنوان درختچه پیشآهنگ در جنگل کاری های مناطق خشک و نیمه خشک و پیش قراول در روال توالی تصمیم بر آن شد که بر روی تکثیر آن مطالعه ای صورت پذیرد.

درخت سیبکتورن (Sea buckthorn) که به نظر نگارنده بهتر است سنجد پرخار نامیده شود با نام علمی Hippophae rhamnoides که اخیرا در سایت معتبر لیست گیاهی theplantlist.org به Elaeagnusrhamnoides پذیرفته شده است از خانواده سنجد Eleagnaceae از گیاهان ایران تورانی در این گزارش مورد بررسی قرار می گیرند(مظفریان، ۱۳۸۵، ثابتی، ۱۳۷۳). گونه های پیشرو برای جنگل کاری اولیه (Li and Zhang, 2004) در مناطق خشک و نیمه خشک ضروریاست و یکی از گونه های پیشآهنگ ارزشمند از نظر تثبیت کننده گیاه  برای خاک گیاه سیبکتورن می باشد (مروی مهاجر، ۱۳۸۵). ریشه های گسترده آن برای جذب آب و حفاظت خاک و برای تثبیت ماسه های روان بکار می رود (Li and Zhang, 2004).

سیبکتورن گونه ای درختچه خزان کننده مقاوم به سرما، خشکی و محیط های کم پوشش می باشد (Zhang et al, 2010). در طب سنتی چین و شوروی سابق برای التهاب دهان، زخم معده، آسیب های حاصل از تشعشع و سوختگی کاربرد دارد (Lu, 1992). خاصیت ضد باکتریایی و آنتی اکسیدان از بذر این گیاه تایید شده است و حفاظت طبیعی این گونه توصیه شده است. متانول میوه و برگ این گیاه نیز خاصیت آنتی اکسیدانی دارد و جلوگیری از نکروز سلولی می نماید (Geetha et al, 2002).

برگ سیبکتورن از عامل صدمات جدی به کبد که همان تتراکلوراید کربن (CC14) جلوگیری می کند تتراکلراید کربن یکی از عوامل اصلی در ایجاد صدمات کبدی است که برگ سنجد تلخ با داشتن خواص حفاظتی بهترین درمان برای این اختلال است (سایت علمیدانشجویان ایران، ۱۳۹۱). اخیراٌ در آمریکا، ژاپن و فنلاند طرفداران زیادی پیدا کرده است برداشت میوه در پایان سپتامبر مواد شیمیایی مفید گیاه را بهتر حفظ می نماید (Yang and Kallio, 2002).

سیبکتورن هفت گونه دارد، غنچه گل نر شش بخش بی گلبرگ و گل ماده تنها یک تخمک و تخمدان دارد. مشکلات شکم و هضم دیر، جراحات رباط و تاندون،استرس و بیماری عصبی، تورم رحم، ایمنی کم بدن، چربی خون و بسیاری بیماری ها را درمان می کند. ویتامین های متعدد حتی ویتامین k، B، اسید فولیک و ریبوفلاوین نیز دارد (Geetha and Asheesh,2011). این گیاه بر ساختار جوامع کاج و سرو خمره ای(جنگل کاری آمیخته)، بهبود فیزیکی و حاصل خیزی خاک و تنوع گونه ایچین موثر است. نیتروژن خاک ۵۳/۰ گرم بر کیلوگرم قبل از جنگل کاری و بعد از جنگل کاری با سیبکتورن ۹۵/۰ شد. (Zhang and Chen,2007).

گلها زمانی که هنوز برگها در مرحله جوانه زنی می باشند شکوفا می گردند(Traditional Tibetian Healing Inc., 2004). در درمان ورم مفاصل و روماتیسم در آسیای میانه بکار می رود (Khalmatov et al, 1984). گلهای سنجد تلخ در تاجیکستان برای نرم کنندگی پوست بکار می رود (Barnaulov و Belenovskaya، ۱۹۸۸).

میوه آن برای درمان مشکلات ریوی بکار می رود (Aseeva et al, 1985). داروهایی در ناخوشی هایزنانه، سرماخوردگی و کاهش تب از آن ساخته شده است. روغن آن در مشکلات کبد و خون ریزی استعمال خارجی کاربرد دارد. در کاهش تشعشعات و در چشم پزشکی و درمان آماس قرنیه بکار می رود (Bilaloglu Guliyeva et al , 2004). ویروس تب استخوان شکن در خون با مواد مستخرجه برگ سیبکتورن مهار می شود (Jain, 2008). میزان اسید اسکوربیک، کوئینیک و مالیک حداکثر به ترتیب ۶۶/۱، ۹۴/۲ و ۸۴/۸ گرم در ۱۰۰ میلی لیتر آب میوه سیبکتورن وجود دارد. با افزایش ارتفاع از سطح دریا و کاهش عرض جغرافیایی کل قند موجود در میوه کاهش می یابد و برعکس اسید اسکوربیک و اسید مالیک افزایش می یابد (Zheng et al, 2011).

برگ و پوست این درختچه برای درمان اسهال نیز کاربرد دارد (Dharmananda, 2004). برگ و شاخه ها در درمان ورم روده ای بکار می رود (Tsybikovaet al, 1983). پس از مقایسه با کروماتوگرام مواد اتانولیک مستخرجه از ریشه و بذر سیبکتورن نسبت به ساقه و برگ بهتر است با همزیستی اکتینومیست نیتروژن را تثبیتمی کند، در صنایع آرایشی، شکلات سازی، نوشیدنی و مرباسازی بکار می رود (Michel et al, 2012). روغن میوه و بذر سیبکتورن دارای مواد مختلفی نظیر ویتامینهای محلول در چربی نظیر E و اسیداسکوربیک یا C و کاروتن و سایر مواد فیتوشیمیایی دارد.

در تبت بیش از ۱۰۰۰ سال است در معالجه بیماری کاربرد دارد. روغن بذر از روغن میوه برای زخم معده مفیدتر گزارش شده است (Xing et al, 2002). برای بیماری های قلبی عروقی کاربرد دارد و در فارماکونتیک برای جذب آن و اثرات دارویی در روده، قلب و پوست انجام شده است (Li et al, 2012). فلاونوئیدها از آنتی اکسیدانهای طبیعی موجود در سیبکتورن از تجمع پلاکت های خون جلوگیری می کند، گردش خون را بهبود می بخشد، التهاب را کاهش داده و جلوگیری از رشد و گسترش سلولهای سرطانی می کند (Bestwick et al, 2007). خواص ضد دیابت و سیروز کبدی و اثرات ضد پیری و غیره در مجموعه مقالات هشت همایش اتحادیه جهانی سنجد تلخ به صورت مبسوط ذکر شده است. با خصوصیات ذکر شده فوق و نیاز جامعه برای شناخت گیاهان با ارزش تصمیم گرفتیم این گونه چند منظوره را که شناخت ناچیزی در سطح کشور از آن وجود دارد را به استان خراسان رضوی وارد نماییم

ارزش دارویی:

برگ و پوست سیبکتورن پرخار برای درمان اسهال نیز کاربرد دارد(Dharmananda, 2004). فلاونوئیدها از آنتی اکسیدان های طبیعی موجود در سیبکتورن از تجمع پلاکت های خون جلوگیری می کند، گردش خون را بهبود می بخشد، التهاب را کاهش داده و جلوگیری از رشد و گسترش سلول های سرطانی می کند (Bestwick et al., 2007). میزان اسیدهای اسکوربیک، کوئینیک و مالیک حداکثر به ترتیب ۶۶/۱، ۹۴/۲ و ۸۴/۸ گرم در ۱۰۰ میلی لیتر آب در میوه سنجد تلخ وجود دارد. با افزایش ارتفاع از سطح دریا و کاهش عرض جغرافیایی رویشگاه های این گونه قند موجود در میوه درختان کاهش می یابد و برعکس اسید اسکوربیک و اسید مالیک افزایش می یابد (Zheng et al., 2011) لذا این گونه برای استفاده در صنایع غذایی مناسب است.

در بیماری های عصبی، استرس و دیرهضمی غذا، جراحات رباط و تاندون، تورم رحم و ایمنی کم بدن موثر است. ویتامین های متعدد حتی ویتامین K، B، اسید فولیک و ریبوفلاوین نیز دارد (Geetha & Asheesh, 2011). مواد فنلی ریشه و بذر بصورت معنی داری از ساقه و برگ بیشتر است. (Michel et al., 2012). سیبکتورن پرخار برای بیماری های قلبی- عروقی، گوارشی و پوستی کاربرد دارد (Li et al., 2012). مواد اتانولیک مستخرجه از ریشه و بذر سیبکتورن نسبت به ساقه و برگ بیشتر است.

این گونه با همزیستی اکتینومیست نیتروژن را تثبیت می کند. همچنین در صنایع آرایشی، شکلات سازی، نوشیدنی و مرباسازی به کار می رود (Michel et al., 2012). ارزش این گیاه در کشورهای مختلف از نظر دارویی و صنایع غذایی مشخص شده است (شکل ۱-۲). استریوسکوپی رویشگاههای سیبکتورن در فنلاند و چین نشان داد که حرارت بالا و بارندگی کم باعث افزایش گلوکز و کاهش اسید اسکوربیک و مالیک میوه می شود. افزایش ارتفاع از سطح دریا بیش از ۲۰۰۰ متر نیز باعث افزایش اسید اسکوربیک و مالیک شد (Kortesniemi et al., 2014). میوه این گیاه خاصیت ضد عفونی دارد (مظفریان، ۱۳۹۱).
شاخه میوه دار، گل ماده، گل نر سیبکتورن (از راست به چپ)

هفتمین کنفرانس اتحادیه جهانی سنجد تلخ ۲۰۱۵ دهلی نو- هندوستان و هشتمین کنفرانس در تای یوآن- چین در سال ۲۰۱۸

از ۱۸ کشور در این کنفرانس شرکت کردند. هر ۲ سال یکبار این اتحادیه کنفرانس بین المللی را در یکی از کشورهای داوطلب برگزار می نماید. دیدار با رییس اتحادیه سیبکتورن جهان پروفسور تای، همچنین دیدار با پروفسور لو از چین، پروفسور سینگ از هند و پروفسور مورسل از آلمان به عنوان اعضاء اتحادیه.

شرکت کنندگانی از فنلاند، چین، کانادا، مغولستان، اسلونی، نپال، پاکستان، ژاپن، آمریکا، آلمان، روسیه، رومانی و انگلیس به همراه شرکت های مختلف در زمینه دارویی و جنگلکاری و باغهای تولیدی مطالبی را ارائه دادند.

کشورهایی مثل آلمان و انگلستان به صورت وارداتی بذور را کاشته و همکنون باغهای بزرگی دارند. کشور چین در وزارت منابع آب پروژه بین المللی کاشت سیبکتورن را سازمان دهی می نماید. لذا با توجه به بومی بودن این گیاه با ارزش در کشورمان جای ایران برای توسعه خالی است.

چندین مقاله مربوط به تولید نهال در ایران (آهنی و همکاران سالهای ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷) و شناسایی رویشگاه های این گونه برای اولین بار و معرفی به جهان به صورت سخنرانی ارائه شد و از بین ۱۲۹ مقاله به عنوان مقاله برتر شناخته شد.

پیشنهاد می شود کشت این گونه همچون زرشک به صورت باغی به معاونت باغبانی وزارت جهاد کشاورزی معرفی گردد.
لازم به ذکر است پس از پیشنهاد تشکیل این اتحادیه در سال ۱۹۹۵ در پکن به صورت منظم از سال ۲۰۰۳ هر دو سال یکبار در کشورهای چین، آلمان، کانادا این کنفرانس برگزار شده است.

درآمد:

به ازاء هر هکتار هزینه خرید نهال و نهال کاری (۳۰۰ اصله) شامل کود، آبیاری همزمان با کاشت: ۴۰۰۰۰۰۰۰ ریال
هر دوره آبیاری هر هکتار معادل ۱۰۰۰۰۰۰۰ ریال لذا در هر سال حداقل ۱۵ دوره آبیاری معادل ۱۵۰۰۰۰۰۰۰ ریال
هزینه هر سال نگهداری و مراقبت (شامل کارگری، کود، سم و ..) معادل ۲۲۰۰۰۰۰۰ ریال
درآمد از سال چهارم فقط برگ به ازائ هر درخت ۵ کیلوگرم و هر کیلو برگ خشک معادل ۴۰ هزار تومان مجموعاٌ: ۵*۳۰۰*۴۰۰۰۰۰= ۶۰۰۰۰۰۰۰۰ ریال
لازم به ذکر است از سال ششم به بعد میوه دهی این درختان شروع می شود ولی اگر ۱۰۰ پایه را ماده در نظر بگیریم به ازاء هر درخت ۴ کیلوگرم میوه و هر کیلو میوه ۵۰۰۰۰ تومان:
کیلو۴*۵۰۰۰۰۰ریال*پایه۱۰۰=۲۰۰۰۰۰۰۰۰ ریال درآمد
طرح ۱۰ ساله در نظر گرفته می شود

عملکرد میوه در هکتار از ۶ تن تا ۲۰ تن در شرایط عالی کاشت و میکرو کلیما نظیر احداث شبکه آبیاری بارانی، خاک سبک مغذی و … خواهد داشت.

فرآوری:

قرصهای به دست آمده از میوه این گیاه با تعداد ۶۰ قرص یا کپسول در بسته بندی های متفاوت تا ۳۰۰ یوآن معادل حدود ششصد هزار تومان به فروش می رسد.
صابون، شامپو، کرم و ماسک صورت و سایر محصولات آرایشی بهداشتی این گیاه به دلیل خاصیت ضد تشعشعی و ویتامینهای متعدد در آلمان، هند و سایر کشورها با قیمت بالا تولید شده و ارزش فراوانی دارد.
دمنوش برگ به صورت چای کیسه ای به ازاء هر ۲۰ دانه در قالب یک بسته با ابعاد ۱۵*۱۰*۱۰ سانتیمتر حدود ۱۵۰ هزار تومان به فروش می رسد.
به دلیل دو پایه بودن این نهال توصیه می شود حداقل در هر منطقه به فاصله نزدیک نهالهای بذری در یک عرصه کاشته شود.